با وجود توجه پژوهشگران تاریخ هنر، ادبیات و الهیات به علوم غریبه، پژوهش های تاریخی روشمند معدود و انگشت شماری درباره تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی علوم غریبه در ایران صورت پذیرفته است. این مقاله با تمرکز بر دومین علم از مجموعه علوم غریبه لیمیا یا طلسمات با روش توصیفی تحلیلی و با نگاه و رویکردی تاریخی به بررسی مسئله طلسمات و گستره باور به آن ها در دوره قاجاریه می پردازد و ضمن اشاره به انواع طلسمات و کنشگران آن به علل توسل مردم به آن ها نیز اشاره می کند. نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که طلسمات در دوره قاجاریه در عرصه های مختلف سیاسی، پزشکی و اجتماعی کاربرد داشته است و تفاوتی میان نخبگان و مردم عادی در باور و گرایش به آن وجود نداشت. کولیان، دراویش و یهودیان مهم ترین کنشگران این عرصه در دوره قاجاریه بودند که به مردم مستاصل و ناتوان، در مواجهه با مشکلات یا برای دستیابی به مقاصد گوناگون عاطفی، شغلی، درمانی و. . . یاری می رساندند.

به منظور بررسی نقش سیاسی و اجتماعی زنان خاندان قاجار، مطالعه حرمسراهای این دوران اهمیت به سزایی خواهند داشت. موقعیت حرمسراهای دوره قاجار و کارکردهای سیاسی – اجتماعی آن، ضرورت تعمق در این نهاد را برای تبیین ساخت سیاسی دولت قاجاریه ایجاب می کند. برخی موضوعات، در محدوده کارکردهای حرم، اهمیت بیشتری خواهند داشت؛ از جمله: 1-روند ورود زنان به حرمسراهای شاهان قاجار چگونه بوده است؛ 2- زندگی آنان به عنوان زنان برخوردار و مرفه جامعه تحت چه شرایطی سپری شده است؛ 3- فعالیت های اجتماعی، نحوه آموزش و هم چنین موفقیت های آنان در زمینه های فرهنگی چگونه بوده است؛ مهم تر این که: 4- ایفای نقش آن ها در بافت سیاسی کشور، چه پیامدهایی را به دنبال داشته است؟ نکته این است که نقش این لایه از قدرت در حوادث مهم عصر قاجار از جمله در نهضت تنباکو و جنبش مشروطه حایز اهمیت می باشد. یافته های این پژوهش گویای آن است که نحوه ورود زنان به حرمسرا، به صورت های مختلف بوده؛ به ویژه آن که مقاصد سیاسی در آن نقش تعیین کننده داشته است.

آداب نامه یکی از زیرگونه های ادبیات تعلیمی است که به آموزش مهارت های لازم برای حضور فرد در عرصۀ اجتماع می پردازد. از میانۀ عصر قاجار، شاهد رونق گرفتن انواع آداب نامه ها هستیم. در این پژوهش، ویژگی های ساختاری و محتوایی چهل آداب نامه به شیوۀ توصیفی-تحلیلی بررسی و تحلیل شده است. زبان و نثر آداب نامه های عصر قاجار در آغاز بیشتر نثری بینابین است و گاهی آثار تکلّف در آنها دیده می شود. با گسترش متون ترجمه شده و همچنین رونق روزنامه نگاری، نثر آداب نامه ها نیز به سمت­و­سوی سادگی حرکت کرد و مخاطبان به­آسانی می توانستند از این دسته از متون بهره مند شوند. از میانۀ عصر قاجار به بعد، به ویژه پس از انقلاب مشروطه، شاهد تغییر مخاطبان این آثار هستیم و به آموزش زنان و کودکان، توجه ویژه ای می شود و تعداد آداب نامه هایی که برای نوجوانان و زنان نوشته شده است، فزونی می گیرد. پس از انقلاب مشروطه، شاهد دگرگونی در ساختار برخی از آداب نامه ها می شویم که برخاسته از تغییر نگرشی است که در سطح جامعه پدید آمده است. از نظر محتوایی نیز آداب نامه های عصر قاجار از تحولات اجتماعی آن روزگار اثر پذیرفته اند و بیشتر در پی آموزش و آماده سازی افراد برای حضور مؤثر در جامعه برمی آیند. آداب نامه هایی که به آموزش مسائل اخلاقی اختصاص دارد نیز بیشتر به آموزش سبک زندگی و آداب معاشرت پرداخته اند و این امر بیانگر دور شدن جامعۀ ایرانی از دیدگاه های سنتی و حرکت به سمت­و­سوی دورانی تازه است

تجدد ادبی علاوه بر داشتن پشتوانه های بومی و تغییر در زیرساخت ها و مناسبات اقتصادی و سیاسی، متأثر از شناخت ادبیات غربی نیز بود و روشنفکران ایرانی که در حوزۀ تولید متون ادبی فعالیت داشتند، با انتشار آثار خود موجب رونق گرفتن دیدگاه ها و سبک های تازه در حوزۀ ادبیات شدند. با بررسی نشریات در بازۀ زمانی مشروطیت تا پایان قاجار متوجه می شویم که بحث تجدد ادبی در حوزۀ مباحث نظری تجدد ادبی؛ نوآوری در شکل و محتوای متن های ادبی؛ رونق گرفتن ترجمه؛ گسترش پژوهش های ادبی و رونق گرفتن نقد ادبی مطرح بوده است. البته روشنفکران و ادیبان ایرانی فهم های گوناگونی از مسئلۀ تجدد داشته اند. گروهی معتقد بودند منظور از تجدد ویران کردن هر چیزی است که متعلق به پیشینیان و سنت است و لازم است از گذشتۀ ادبی خویش فاصله بگیریم و ادبیاتی متناسب با زمانه خویش بیافرینیم. دستۀ دیگر از تجددخواهان که گرایش های ملی‎گرایانه داشتند تجدد ادبی را در سره گرایی و پاک سازی زبان فارسی از واژه های عربی و غربی می دانستند. گروه دیگر از ادیبان در برابر مسئلۀ تجدد، موضعی میانه در پیش گرفتند. ایشان عقیده داشتند می توان با حفظ سنت ادبی، به موضوعات جدید نیز پرداخت. از نظر این گروه سنت و تجدد، امری تقابلی به شمار نمی آمد، بلکه موضوعی تداومی بود و تجدد در امتداد سنت شکل می گرفت.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (Pdf) مراجعه فرمایید.

در این مقاله به شکل گیری کنسرت و تحولات پس از آن در دوران قاجار می پردازیم. محدوده ی زمانی مورد مطالعه از دوران ناصری تا انقراض قاجار و روش تحقیق روش اسنادی و تحلیل داده هاست. ساختار مقاله بر اساس تغییرات مهم مکانی است که الویت زمانی را در هر دوره مد نظر قرار می دهد. آشنایی ایرانیان با کنسرت در غرب نخستین گام پیدایش کنسرت در ایران بود. انجمن اخوت نیز در برگزاری کنسرت نقش مهمی ایفا کرد. همزمانی این تحولات با جنبش مشروطه، احزاب وقت را در برگزاری کنسرت های عمومی ترغیب می کرد. عارف قزوینی و درویش خان از مهم ترین پیشگامان برگزاری کنسرت به شمار می آیند. غزلیات و تصنیف های سیاسی عارف که در کنسرت ها ارائه می شد، نقش مهمی در تهییج افکار عمومی داشت. تاسیس سینما و سالن گراند هتل در خیابان لاله زار سبب برگزاری نخستین کنسرت های خصوصی شد. ابداع گونه ی سازی پیش درآمد از نتایج کنسرت ها قلمداد می شود. در کنسرت به تصنیف و رنگ توجه بیشتری شد. به تدریج کنسرت های غربی نیز برگزار شد. با گذر زمان بر تنوع کنسرت های ایرانی و غربی افزوده شد. می توان کنسرت را از مهم ترین پدیده های موسیقایی پس از مشروطه دانست.

مطالعه کرد و کارهای کنشگران، بخشی از تاریخ اجتماعی ایران است که کمتر مورد مداقه قرار گرفته، حال آنکه می تواند اطلاعات ارزشمندی درباره سبک زندگی، فرهنگ جنسیتی و کنش های روزمره زنان و مردان فراهم آورده و از این طریق باهدف تولید دانش بومی، برای مطالعات جنسیت و مطالعات زنان، دستاوردهای روشمندی در پی داشته باشد. در این راستا پژوهش حاضر به مطالعه کتابخانه ای و تحلیل نظری یافته های تاریخی از منظر مطالعات جنسیت، به عنوان موضوعی کمتر بررسی شده، پرداخته است. روش پژوهش تحلیل سند بوده و بالغ بر سی متن انتشاریافته را مورد بررسی قرار داده است. نتایج تحلیل گرایش به باورهای عامه در عصر قاجار با رویکردی کارکردگرایانه و برحسب احراز جایگاه نقشی، نشان از تمایز جنسیتی گرایش به این باورها در عصر قاجار دارد. به طوری که زنان در امتداد کرد وکارهای مرتبط با جایگاه نقشی خود در اموری چون نازایی، زایمان، مراقبت از نوزاد جلب مهر و محبت و حفاظت در برابر موجودات خیالی و مردان در اموری چون رونق کسب وکار، افزایش محصول، فراوانی آب چاه و حفاظت، گرایش های خود را به باورهای عامیانه در قالب کنش، بروز می دادند. همچنین تمایز جنسیتی بین کارگزاران باورهای عامیانه و چگونگی کاربرد و استعمال این باورها نیز مشهود است.

عصر قاجار دوره بنیاد تحولات بسیاری در ایران به شمار می آید. این عصر آغاز تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی در تمام ابعاد در مواجهه با تمدن مغرب زمین بوده است. نخبگان سیاسی این زمان نظر به اقتصاد نیز داشته اند. شخصیتی مانند حاج امین الضرب به عنوان بازرگانی عملگرا و نظریه پردازنی مانند: طالبوف تبریزی، میرزا ملکم خان و منتقدانی مانند مراغه ای و ده ها نفر دیگر از منور الفکران عصر قاجار در زمینه اقتصاد نظریه هایی را ارائه کرده اند، که در این تحقیق به نظریات برخی از این متفکران پرداخته می شود.

فن ساخت و تولید مهرهای سنتی در دوره قاجار از دو شیوه کلی پیروی می کند. این شیوه ها با توجه به جنس خام صفحه اثرگذار مهرها از یکدیگر متمایز می شود؛ بنابراین مراحل مقدم بر حکاکی در مهرسازی، اعم از مراحل اجرایی ساخت بدنه یا حتی ویژگی های ظاهری مهرها را نمی توان جزو شیوه های مهرکنی دانست. این ویژگی ها اغلب به حرفه های وابسته مهرسازی مربوط می شوند و یا کارایی مهر در امور دیوانی را توضیح می دهند؛ و از همین رو در شیوه های مختلف حکاکی مهر نیز مشابه به نظر می رسند. در دوره قاجار اغلب مهرهای سنگی را از عقیق و مهرهای فلزی را از برنج می ساختند. ابزار و قلم حکاکی مهرهای فلزی بسیار ساده و ظریف بود و مهرهای سنگی را نیز بیش تر با دستگاهی موسوم به «عقیق کن» حکاکی می کردند. روش اجرا نیز بر اساس کندن نقش و زمینه نقش مهر یا تراش سطح مهر انجام می پذیرفت. در واقع خبرگی حکاکان قاجاری در بهره جستن از ابزار ساده و آشنایی آن ها با حرفه های وابسته حکاکی، در ساخت و عرضه مهرهایی مرغوب در دوره قاجار بسیار تعیین کننده بوده است. در مقاله پیش رو شیوه های حکاکی مهر در دوره قاجار بر مبنای گردآوری میدانی با روش تحقیق تاریخی – توصیفی، زیر عناوین مهرهای برنجی (فلزی) و مهرهای عقیق (سنگی) بررسی و تحلیل شده است.

شالبافی و بافت منسوجات پشمی در کرمان سابقه دیرینه ای دارد و پشم و شال کرمان از مهم ترین کالاهای صادراتی این شهرتا قبل از دوره قاجار بود. این صنعت در دوره قاجار شکوفا شد و کرمان مهمترین منطقه شالبافی در ایران بود. بخش مهمی از رشد این حرفه ناشی از محیط جغرافیایی کرمان و نواحی آن بود که باعث می شد پشم و کرک مرغوبی در این منطقه به دست آید. گسترش این حرفه جمعیت انبوهی از شالبافان و بافندگان را پدید آورد که تقریبا دوسوم جمعیت شهر کرمان را تشکیل می دادند و منشا حرکت های اعتراضی در اواخر قاجاران شدند. شرایط نامناسب زیستی و بهداشتی، فقدان قوانین حمایتی، نداشتن شورا و صنف، شکاف طبقاتی و اجتماعی کرمان، مهمترین مشکلات این قشر عظیم بود که آنها را وامی داشت تا نسبت به این شرایط نامناسب واکنش هایی مستقیم و غیرمستقیم بروز دهند. در اواخر دوره قاجار، فرشبافی رونق گرفت و جایگزین شالبافی شد. از این رو، پژوهش حاضر در پی آن است که شالبافی و بافندگی در کرمان دوره قاجار و شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی موثر بر بافندگان را بر پایه روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخ محلی کرمان، سفرنامه ها و آثار جدید بررسی کند.